Агульны агляд
Праваабарончая ініцыятыва «Журналісты за талерантнасць» правяла дзесяцімесячны маніторынг праяваў мовы варожасці і выкарыстання некарэктнай лексікі ў дачыненні да ЛГБТК+ у беларускіх медыя. Мэта даследавання — вызначыць найбольш пашыраныя рыторыкі, адсачыць тэндэнцыі і даць аналітычную базу для працы з журналістамі, педагогамі і праваабаронцамі.
Маніторынг ахапіў 290 публікацый з 28 беларускіх анлайн-медыя — як нацыянальных, так і рэгіянальных, у тым ліку сайты і Telegram-каналы. Кожны матэрыял ацэньваўся на прадмет выкарыстання некарэктнай лексікі і наяўнасці выказванняў, якія можна кваліфікаваць як мову варожасці. Некарэктнай лексікай лічыліся стэрэатыпныя або састарэлыя выразы, што не нясуць прамога пагрозлівага пасылу, але фармуюць устаноўкі дыскрымінацыі. Мовай варожасці лічыліся выказванні, што падбухторваюць да нянавісці, гвалту або абясцэньваюць чалавечую годнасць.
Асноўныя тэндэнцыі
Па выніках маніторынгу выяўлены рэзкі рост мовы варожасці. У 2022 годзе праявы варожай рыторыкі зафіксаваныя амаль у палове ўсіх матэрыялаў пра ЛГБТК+ — у 44% публікацый. Для параўнання: у 2021 годзе гэты паказчык складаў толькі 24%. Адначасова ўпершыню з 2018 года колькасць публікацый з некарэктнай лексікай перавысіла колькасць матэрыялаў з карэктнай тэрміналогіяй: 53% супраць 47%. Гэта сведчыць пра негатыўны зрух у медыйнай практыцы, асабліва на фоне таго, што раней нацыянальныя медыя дэманстравалі станоўчую дынаміку ў бок карэктнай мовы.
Асобную заклапочанасць выклікае тое, што раней нацыянальныя медыя адрозніваліся ў лепшы бок ад рэгіянальных у пытаннях моўных стандартаў. У 2022 годзе гэтая розніца знікла: і нацыянальныя, і мясцовыя СМІ аднолькава часта выкарыстоўваюць некарэктную рыторыку. Умовы працы журналістаў пасля палітычнага крызісу 2020 года, знішчэнне незалежных рэдакцый і рост цэнзуры адбіліся на якасці асвятлення сацыяльных тэм.
У параўнанні з папярэднімі гадамі змянілася і сама структура асвятлення тэмы. Калі раней ЛГБТК+ з’яўляліся ў медыя толькі эпізадычна і павярхоўна, то цяпер найбольшая канцэнтрацыя мовы варожасці адзначаная менавіта ў тых матэрыялах, што цалкам прысвечаныя тэме. Толькі 38% такіх публікацый ужываюць карэктную лексіку — гэта ў 2,5 разы менш, чым да 2020 года. Выходзіць, што бачнасць праблемы не забяспечвае абароны: чым больш увагі надаецца ЛГБТК+ у тэксце, тым вышэй рызыка сутыкнуцца з дыскрымінацыйнай рыторыкай.
Асобна даследчыкі адзначаюць новую з’яву: ужыванне фармальна карэктнай лексікі для таго, каб схаваць ідэалагічную варожасць. Гэта першы выпадак, калі мова, якая адпавядае стандартам, выкарыстоўваецца як рыторычны інструмент для распальвання нянавісці. Такая маніпуляцыя ўскладняе распазнаванне мовы варожасці і патрабуе больш глыбокай медыяадукацыі.
Як падаецца тэма
Большасць публікацый па-ранейшаму не гаворыць пра рэальны досвед ЛГБТК+ у Беларусі. Усяго 19% матэрыялаў прысвечаныя мясцоваму кантэксту. Замест гэтага ў тэкстах часта абмяркоўваецца «пагроза заходняй прапаганды», прычым у рамках супрацьпастаўлення «традыцыйным каштоўнасцям». Такая рыторыка асабліва характэрная для дзяржаўных медыя і паўтарае наратывы расійскай прапаганды.
Што да лексікі, то найчасцей ужываюцца словы «ЛГБТ» і «гей» — яны выступаюць сінонімамі для ўсяго спектру ідэнтычнасцей. Разам з тым, у прыкладна 16% матэрыялаў сустракаюцца такія выразы, як «нетрадыцыйная арыентацыя», «сексуальная меншасць», «гамафілія» — лексіка, якая стыгматызуе. З 2020 года зноў пачалі з’яўляцца і рэлігійна матываваныя абразы — «Садом», «садоміт». У 2022 годзе гэтыя словы працягваюць прысутнічаць у медыйнай прасторы.
Вынікі і наступствы
Маніторынг 2022 года сведчыць пра сістэмнае пагаршэнне сітуацыі з асвятленнем ЛГБТК+ у беларускіх медыя. Рост як некарэктнай, так і адкрыта варожай рыторыкі, асабліва ў публікацыях, што прэтэндуюць на глыбіннае асвятленне, паказвае, што праблема носіць не толькі тэхнічны, але і ідэалагічны характар. Знікненне розніцы паміж мясцовымі і нацыянальнымі медыя дадае трэвожных прыкмет.
Гэтыя дадзеныя падкрэсліваюць неабходнасць тэрміновага ўмяшання з боку медыясупольнасці, праваабаронцаў і адукацыйных ініцыятыў. Журналісты, рэдактары, выкладчыкі і актывісты павінны аб’ядноўваць намаганні, каб супрацьстаяць нармалізацыі варожай рыторыкі, развіваць прафесійныя стандарты і ствараць інклюзіўную публічную прастору.
Поўны тэкст даследавання і дадаткі даступныя па запыце.
