Пандэмія каранавіруса, што выбухнула на пачатку 2020 года, кардынальна змяніла інфармацыйнае жыццё не толькі Беларусі, але і ўсяго свету. З лютага ў беларускіх анлайн-СМІ дамінаваў усяго адзін сюжэт — рост захворванняў, адсутнасць каранціну, закрыццё межаў, статыстыка, каментары ўладаў, і паніка ў сацсетках. І менавіта ў гэты момант з інфармацыйнага поля амаль цалкам зніклі людзі, чыё становішча ў грамадстве і без таго было ўразлівым.
Маніторынг, праведзены ініцыятывай «Журналісты за талерантнасць» у перыяд з студзеня па ліпень 2020 года, стаў спробай убачыць невідочнае: што адбылося з тэмамі, звязанымі з ЛГБТК+, мігрантамі, людзьмі з інваліднасцю, з ВІЧ, а таксама з псіхічнымі асаблівасцямі, калі інфармацыйная прастора звузілася да аднаго фокусу — COVID-19. У даследаванне былі ўключаныя 13 буйных анлайн-СМІ з рознай аўдыторыяй і ідэалагічнай накіраванасцю. Аналіз ахапіў амаль тры сотні публікацый, у якіх згадваліся альбо каранавірус, альбо прыкметы сацыяльнай уразлівасці.
Вынікі высветлілі трывожную заканамернасць: чым шырэй было ахоплена асвятленне пандэміі, тым менш увагі надавалася ўразлівым групам. Гэтая сувязь прасочваецца асабліва выразна на прыкладзе ЛГБТК+ — калі яшчэ ў студзені ў СМІ час ад часу з’яўляліся матэрыялы на гэту тэму, то ўжо вясной яна практычна знікла. Але знікненне прысутнасці не азначае знікнення рыторыкі: наадварот, згадкі, што заставаліся, часта былі выпадковымі, стыгматызуючымі ці нават варожымі.
Адзначана, што ў перыяд маніторынгу ў публікацыях пачалі сустракацца рытарычныя параўнанні, якія выкарыстоўвалі вобразы ВІЧ-інфекцыі або «мігранцкай пагрозы» для апісання каранавіруса. Медыя звярталіся да формул кшталту «новы вірус, падобны на ВІЧ», або «хвароба, якая распаўсюджваецца з-за міграцыі». Такі тып рыторыкі не распавядае пра жыццё людзей з ВІЧ або пра праблемы бежанцаў, а падсілкоўвае страхі праз асацыяцыі, пераносячы на ўразлівых групаў адказнасць за глабальную пагрозу. У выніку вірус падаецца не як сацыяльна-эпідэміялагічная з’ява, а як нешта звязанае з канкрэтнымі групамі людзей, якім і без таго даводзіцца змагацца са стыгмай.
Яшчэ адна небяспечная тэндэнцыя — вяртанне этнічнай рыторыкі. Праз ключавыя словы аналізаваліся тэксты, дзе пандэмія згадвалася разам з паходжаннем з Кітая або Ірана. У 9 працэнтах гэтых матэрыялаў прысутнічала выразная мова варожасці, якая праяўлялася найперш праз выкарыстанне словазлучэнняў «кітайскі вірус» і «кітайскі каранавірус». У кантэксце глабальнай пандэміі такая мова набывае асабліва небяспечны характар — яна лёгка трансфармуецца ў ксенафобію, бо не крытыкуе палітыку, а абагульняе цэлыя этнічныя групы як крыніцу пагрозы.
Хаця ў большасці публікацый у перыяд маніторынгу адкрытая мова варожасці не прысутнічала, у 9 працэнтах тэкстаў, дзе згадваліся прыкметы сацыяльнай уразлівасці, выкарыстоўвалася некарэктная лексіка. Яна часцей за ўсё фіксавалася ў матэрыялах пра ЛГБТК+ і людзей з псіхічнымі парушэннямі. Прыклады ўключаюць устарэлыя або дыскрымінацыйныя тэрміны, якія фарміруюць у чытача негатыўную або скажа́ную карціну. У 1,1 працэнта ўсіх прааналізаваных матэрыялаў прысутнічала рыторыка, што адпавядае азначэнню мовы варожасці — з выразным заклікам да выключэння, асуджэння або дэгуманізацыі.
Найбольш паказальнае ў гэтай сітуацыі нават не колькасць дыскрымінацыйных выразаў, а сам факт адсутнасці тэмы. Уразлівыя групы, якія і раней рэдка траплялі ў фокус СМІ, падчас крызісу зніклі амаль цалкам. Гэта не толькі пытанне прысутнасці ў медыя, але і пытанне магчымасці для супольнасцяў даносіць свой досвед, казаць ад свайго імя, змагацца са стыгмай і быць бачнымі. Калі іх няма ў публічнай прасторы — значыць, няма і магчымасці ўплываць на сацыяльныя працэсы.
Маніторынг паказвае, што пандэмія стала не толькі медыцынскім, але і камунікацыйным крызісам. СМІ ва ўмовах інфармацыйнай перагрузкі схільныя абапірацца на гатовыя рытарычныя схемы — страх, вораг, адказнасць іншага. І менавіта таму прафесійная адказнасць рэдакцый, выкарыстанне інклюзіўнай лексыкі і крытычная ацэнка ўласных фармулёвак набываюць асаблівую важнасць у перыяды грамадскага стрэсу.
Поўны тэкст справаздачы і база публікацый даступныя па запыце.
